Στα χρόνια της σκλαβιάς, όταν η Θεσσαλία στέναζε κάτω από την τυραννία του Σουλτάνου, γεννήθηκε το 1757 ο Ρήγας Βελεστινλής[1] από ντόπιους γονείς στο Βελεστίνο Μαγνησίας, όπου βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας πόλεως των Φερών.Το βαπτιστικό του όνομα ήταν "Ρήγας", όνομα που συνηθιζόταν στην περιοχή του Βελεστίνου και του Πηλίου, ενώ ως επώνυμο,  κατά τη συνήθεια των λογίων της εποχής του, χρησιμοποίησε το "Βελεστινλής"[2] από το όνομα του τόπου όπου γεννήθηκε.

 Στη γενέτειρά του θα άγγιξε τα λείψανα της αρχαίας πόλης του Αδμήτου και του Ιάσονα των Φερών. Εκεί θα ένιωσε τη σημασία, που έχει στην αυτοσυνειδησία η γνώση της ένδοξης ιστορίας των προγόνων.'Ομως στη γενέτειρά του, το Βελεστίνο, θα είχε επίσης και την τρομακτική εμπειρία της βαρβαρότητας της οθωμανικής απολυταρχικής εξουσίας, όπως χαρακτηριστικά την περιγράφει στο βιβλίο του "Νέος Ανάχαρσις"[3]: "Οι συχνοί άδικοι φόνοι κατά των χριστιανών, οπού γίνονται την σήμερον εδώ, ήθελον ερημώσει εξ ολοκλήρου αυτήν την πόλιν, αν αι φυσικαί χάριτές της δεν ήθελον τους αναγκάζει να υπομένουν όλα, δια ν' αφήσωσι κάν τα κόκκαλά των εκεί οπού ετάφησαν και οι προπάτορές των. Ο Ανάχαρσις δεν εστέκετο μήτε μίαν στιγμήν τώρα, αλλ' έφευγε να κρυφθή το γλυγορώτερον εις τα ενδότερα της Σκυθίας του".

Νέος με δίψα για μάθηση σπουδάζει στη Σχολή της Ζαγοράς Πηλίου, στην οποία μελετούσε και αρχαίους συγγραφείς, όπως διαπιστώνεται από αυτόγραφά του σε σχετικό βιβλίο, το οποίο τώρα απόκειται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος[4]. Από το Βελεστίνο ο Ρήγας φεύγει σε ηλικία περίπου είκοσι ετών και πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη, όπου μαθαίνει ξένες γλώσσες και αυξάνει τις γνώσεις του κοντά στους Φαναριώτες. Αργότερα εγκαταστάθηκε στη Βλαχία[5], όπου υπήρχε κάποια ελευθερία και γειτνίαζε με την Ευρώπη.

 Σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της επαναστατικής σκέψης του Ρήγα και τη σύλληψη του συγκεκριμένου επαναστατικού του σχεδίου θα διαδραμάτισαν οι μελέτες του καθώς και σημαντικά γεγονότα της εποχής του: τα Ορλωφικά (1770), όπως αποκλήθηκαν τα αιματηρά γεγονότα που επακολούθησαν μετά την εξέγερση των παρακινηθέντων ραγιάδων από τους αδελφούς Ορλώφ απεσταλμένους της τσαρίνας της Ρωσίας Αικατερίνης, οι οποίοι όμως εγκατέλειψαν τους εξεγερμένους ΄Ελληνες  στη μανία των κατακτητών. Επίσης η νέα πολιτειακή κατάσταση με την Γαλλική Επανάσταση, 1789,  και ο πόλεμος των "Τριών Ιμπερίων"[6], (1787-1792), με τις επακολουθήσασες συμφωνίες του Συστώβ (1791) και Ιασίου (1792) μεταξύ της Αυστρίας, Ρωσίας και της Οθωμανικής Πύλης αντίστοιχα. Οι Συμφωνίες αυτές διέψευσαν τις ελπίδες των σκλαβωμένων, πως τάχα τα χριστιανικά κράτη θα απελευθέρωναν τους 'Ελληνες και τους άλλους Βαλκανικούς λαούς από τον Οθωμανικό δεσποτισμό και τυραννία. Στη διαμόρφωση των πολιτικοκοινωνικών ιδεών του Ρήγα σημαντικό ρόλο θα έπαιξε εκτός των άλλων και το έργο του Montesquieu, "Το πνεύμα των νόμων" (De l' Esprit des Lois), το οποίο, όπως αναγράφει στην τελευταία σελίδα του Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790, είχε αρχίσει να το μεταφράζει, γεγονός που δείχνει  ότι ο Ρήγας από νωρίς είχε εκδηλώσει το ενδιαφέρον του για την δημοκρατική διοίκηση του κράτους του.

Οι πολύπλευρες ωστόσο πτυχές της προσωπικότητός του αποκαλύπτονται μετά από τη διεξοδική μελέτη των έργων του και του επαναστατικού του σχεδίου. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο διαπιστώνεται ότι ο Ρήγας Βελεστινλής είναι μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του Νεώτερου Ελληνισμού και των Βαλκανίων: Διαφωτιστής, Επαναστάτης, Μάρτυρας, Πολιτικός νους, Στρατιωτικός νους, Εθνεγέρτης και Οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας του Βαλκανικού χώρου. 

1. Διαφωτιστής
θεωρείται για τα βιβλία, που έγραψε και τύπωσε. Συγκεκριμένα, ο Ρήγας κάνει την εμφάνισή του στα ελληνικά γράμματα  το 1790 με τα πρώτα δύο βιβλία του. Το πρώτο είναι το βιβλίο "Σχολείον των ντελικάτων εραστών", το οποίο είναι μετάφραση από το βιβλίο του Retif de la Bretonne (1734-1806), "Les Contemporaines", θεωρείται ως το πρώτο βιβλίο από το νέο είδος λογοτεχνικού έργου, του μυθιστορήματος, στο ελληνικό χώρο. Στο βιβλίο αυτό από πολύ νωρίς δείχνεται η πρωτοπόρα πολιτικοκοινωνική του σκέψη, διότι εναντιώνεται εκτός των άλλων  στους τίτλους ευγενείας, που τότε συνηθιζόταν. Με έμφαση παρατηρεί:

 Η αληθινή ευγένεια είναι φυτεμένη εις το υποκείμενον του ανθρώπου και όχι εις τους ματαίους τίτλους των προπατόρων (καθώς μεγαλαυχούν μερικοί και υπεραίρονται, ωσάν να εκατέβηκαν από τα σύννεφα με το ζιμπίλι) και άν τους παρατηρήσει κανείς, τους ευρίσκει ή τρελλούς ή μωρούς"[7].

Την ίδια χρονιά, επίσης, τύπωσε το βιβλίο "Φυσικής απάνθισμα",[8] όπου στον πρόλογό του, ακόμα, δίδει ένα δίδαγμα πως πρέπει να αποφεύγουμε την μεμψιμοιρία και να δουλεύουμε για την μόρφωση του λαού. Παρατηρεί χαρακτηριστικά:

 "Δεν ευχαριστήθην μόνον απλώς να θρηνήσω την κατάστασιν του γένους μου, αλλά και συνδρομήν να επιφέρω επάσχισα όσον το επ' εμέ, απανθίζοντας από τε της Γερμανικής και Γαλλικής γλώσσης τα ουσιωδέστερα της Φυσικής ιστορίας, τα οποία δια να γένουν πλέον εύληπτα, συνέπονται κατ' ερωταπόκρισιν διδασκάλου και μαθητού, έως εις ένα μέρος".

Ο Ρήγας γράφει τη φυσική του σε "απλούν ύφος"[9] για να είναι κατανοητή από τον λαό και να καταπολεμήσει έτσι τις προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Μεταφέρει, όπως έχουμε αποδείξει με τις έρευνές μας[10], στις σελίδες της φυσικής του την επιστημονική γνώση της Γαλλικής Εγκυκλοπαιδείας (1751-1776) των Diderot και D' Alambert. Κατόρθωσε μάλιστα τα επιστημονικά κείμενα να τα αποδίδει στα απλά ελληνικά με θαυμάσια ρέουσα γλώσσα και με γλαφυρότητα. Στον πρόλογό του τονίζει ακόμη ότι στόχος του ήταν να καταλάβουν  όλοι αυτά που γράφει και όχι να κάνει επίδειξη γνώσεων για μιά μικρή μειοψηφία μορφωμένων, οι οποίοι έγραφαν σε δυσκολονόητο αρχαϊκό ιδίωμα. Χαρακτηριστικά  σημειώνει:

"Οθεν αφορώντας ο σκοπός μου εις το να ωφελήσω το γένος μου, και όχι πρός επίδειξιν να επισωρεύσω λέξεις εις αυτό μου το απάνθισμα, έπρεπε να το εκθέσω με σαφήνειαν όσον το δυνατόν, οπού να το καταλάβουν όλοι, και να αποκτήσουν μίαν παραμικράν ιδέαν της ακαταλήπτου φυσικής".

Στόχος του τελικός ήταν "να αναλάβη το πεπτωκός Ελληνικόν γένος", να φθάσει στην πρότερή του θέση, στην παιδεία και στη μόρφωση.

            Με την φυσική του Ρήγα, όπως έχουμε δείξει σε σχετική μελέτη μας[11],  μεταφέρεται για πρώτη φορά σε ελληνικό βιβλίο η επιστημονική  γνώση της κυκλοφορίας του αίματος. Ας σημειωθεί ακόμη ότι ο Ρήγας συμβάλλει και στον πλουτισμό της ελληνικής γλώσσας, καταχωρίζοντας λέξεις και νέους όρους, οι οποίοι έκτοτε καθιερώνονται στο ελληνικό λεξιλόγιο, όπως "ανεμόμετρον", "ηλεκτρόμετρον", "μαγνητισμός", "πνευμονική αρτηρία", "πνευμονική φλέβα", "αισθαντικός", "ωθηστικός", "οριζοντικός"[12].

            Ο Ρήγας τη σημαντική  χρονιά, που αρχίζει να εφαρμόζει το επαναστατικό του σχέδιο, το 1797, μεταφράζει και τυπώνει δύο θεατρικά έργα, γνωρίζοντας τον παιδευτικό ρόλο του θεάτρου στην πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων. Γι' αυτό εξ άλλου στο έβδομο φύλλο της Xάρτας της Ελλάδος παραθέτει και την εικόνα του αρχαίου θεάτρου, την οποία πήρα από το βιβλίο του Barbie du Bogage, Recueil de Cartes Geographiques plans, vues et medalles de l' ancienne Grece relatif au voyage de Jeune Anacharsis, Paris 1788. Στα "Ολύμπια", μετάφραση από έργο του P. Metastassio, (1698-1792), απαριθμεί τα αθλήματα των Ολυμπιακών αγώνων της αρχαιότητας, όπου ωστόσο προσθέτει και τη σημαντική  πληροφορία ότι  στην εποχή του μερικά από αυτά τα αθλήματα διατηρούνται στην Θεσσαλία και σε όλη την Ελλάδα. Προφανής ο σκοπός του Ρήγα. ΄Ηθελε να συνδέσει το παρόν με το ένδοξο παρελθόν και να δημιουργήσει τα ανάλογα συναισθήματα στους αναγνώστες του, που θα είναι απαραίτητα στην ανάπτυξη της επαναστατικής τους διάθεσης. Μάλιστα βρίσκει ευκαιρία και με τα πιο έντονα τυπογραφικά στοιχεία της εποχής του τονίζει ιδιαίτερα τέσσερις φορές τη λέξη "Ελευθερία", φορτίζοντάς την με νόημα επαναστατικό. Επίσης στην αρχή του δευτέρου θεατρικού έργο η "Βοσκοπούλα των Αλπεων" του L. F. Marmontel, (1723-1799), με έμφαση υπογραμμίζει τη ρήση "Ο ιερός της πατρίδος έρως εμφωλεύει εις την καρδίαν και η καρδία δεν γηράσκει ποτέ", θέλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο να τονίσει την προς την πατρίδα αφοσίωση των Ελλήνων.

2. Επαναστάτης
Ο Ρήγας ως πραγματικός ηγέτης και επαναστάτης έδωσε προτεραιότητα στην ψυχική προετοιμασία των σκλαβωμένων, ώστε να πάρουν τα όπλα και να επαναστατήσουν κατά της Οθωμανικής τυραννίας. 'Ηθελε πρώτα να εξυψώσει το ηθικό τους και μετά να τους ωθήσει στον αγώνα της επανάστασης, όπου θα χρειαζόταν και τη ζωή τους ακόμη να θυσιάσουν. Προσπάθησε να δείξει στους συμπατριώτες του  τη μεγάλη κληρονομιά, που είχαν από τους αρχαίους 'Ελληνες, το μεγαλείο των ελληνικών πόλεων, την οικονομική και πολιτική τους δύναμη και την ανδρεία των προπατόρων τους.

΄Οπως διαπιστώνεται από τα έργα του και τα ανακριτικά έγγραφα, ο Ρήγας χρησιμοποιεί τα δύο σημαντικά μέσα της επικοινωνίας: την εικόνα και την μουσική. Με τα μέσα αυτά θα ήταν σε θέση να περάσει στους σκλαβωμένους τα μηνύματα που ήθελε, για να έχει τα καλλίτερα αποτελέσματα κατά την πραγματοποίηση του επαναστατικού του σχεδίου. Συγκεκριμένα χρησιμοποίησε:

            Α) Για εποπτικό υλικό την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον τόμο Νέος Ανάχαρσις  και τη Χάρτα της
                Ελλάδος.

            Β) Για μουσική, για τραγούδι τον Θούριο και τον Ύμνο Πατριωτικό.

Για την επαναστατική μέθοδο και τακτική που ο Ρήγας εφήρμοσε, αποκαλυπτικά είναι τα όσα γράφει ο υπουργός Αστυνομίας της Αυστρίας Pergen:

"Ως προπαρασκευαστικόν μέσον προς τον σκοπόν τούτον (δηλ. τον στρατιωτικό και επαναστατικό) συνέταξε και διέδωσεν ο Ρήγας σφόδρα επαναστατικόν τραγούδι, τον Θούριον ύμνον, ητοίμασε χάρτας της Ελλάδος και των γειτονικών χωρών, εκ των οποίων είς απετελείτο από 12 φύλλα. Ετύπωσε δε μέγα αριθμόν αντιτύπων, μετέφρασεν ελληνιστί το τέταρτον μέρος του βιβλίου Ανάχαρσις με πολιτικάς σημειώσεις και τον Ηθικόν Τρίπουν. Εξέδωκεν εθικόνας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, με παρατηρήσεις περί της ανδρείας του ...με την πρόθεσιν να κάμη εις τους Έλληνας την αντίθεσιν μεταξύ της παλαιάς και της σημερινής καταστάσεως"[13].

Ο Ρήγας, εφαρμόζοντας το συγκεκριμένο επαναστατικό  του σχέδιο, τυπώνει, το 1797, σε ένα φύλλο, διαστάσεων 44.7 εκ.Χ 29 εκ., την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που πλαισιώνεται από τις μορφές των τεσσάρων στρατηγών του, τον Αντίγονο, τον Σέλευκο, τον Κάσσαδρο και τον Πτολεμαίο. Επίσης, και από  τέσσερες παραστάσεις, όπως τις μνημονεύει, από τα κατορθώματα του  Μεγάλου Αλεξάνδρου: "1. την θριαμβευτικήν είσοδό του εις την Βαβυλώνα, 2. Την φυγήν των Περσών εις τον Γρανικόν ποταμόν, 3. Την ήτταν του Δαρείου και 4. Την φαμιλίαν του νικημένου τούτου βασιλέως εις τους πόδας του Αλεξάνδρου". Επί πλέον ο Ρήγας υπογραμμίζει ότι ο Μ. Αλέξανδρος "εχάλασε την αυτοκρατορίαν των Περσών εις την Ασίαν και Αφρικήν". Τα κείμενα της έκδοσης αυτής είναι στα ελληνικά και γαλλικά, ίσως για να διαβασθούν και από τους ξένους, τους φιλέλληνες, που γνώριζαν γαλλικά[14].

Ακόμη ο Ρήγας, για να εξάρει την ανδρεία των Μακεδόνων και να εμψυχώσει έτσι τους σκλαβωμένους, στον Υμνο Πατριωτικό απευθύνεται στον Μέγα Αλέξανδρο:

                                       "Αλέξανδρε τώρα να βγής

                                        Από τον τάφον και να ιδής

                                        Των Μακεδόνων πάλι

    ανδρείαν την μεγάλην

              πώς τους εχθρούς νικούνε

              με χαρά στη φωτιά" (στροφή 33).

Ωστόσο αξίζει να τονισθεί πως σε μια εποχή θριάμβου του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ο οποίος είχε καταλύσει και την Βενετική αυτοκρατορία, και όλοι τον υμνούσανε ως ελευθερωτή, ο Ρήγας δεν έγραψε υπέρ του ούτε μια λέξη ούτε ένα στίχο, όπως κάνανε άλλοι  Έλληνες[15]. Αντίθετα, αυτήν την εποχή τύπωνε την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου τονίζοντας την ανδρεία του και προσφέροντάς τον ως πρότυπο στους Ελληνες, για την πορεία της ελευθερώσεώς τους, πως μόνοι τους θα την αποκτήσουν, χωρίς να  προσβλέπουν στων ξένων τη βοήθεια.

Μετέφρασε και εξέδωσε  επίσης το μεγαλύτερο μέρος από τον τέταρτο τόμο Νέος Ανάχαρσις, έργο του Γάλλου συγγραφέως J. J. Barthelemy, (1716-1795), "Voyage du jeune Anacharsis en Grece", Paris 1788. Την έκδοση εμπλούτισε με πολλές υποσημειώσεις και παρατηρήσεις, όπου τονίζει στους Ελληνες την αρχαία δόξα και τη σημαντική καταγωγή τους. Αξίζει να αναφερθεί  πώς έκριναν οι ανακριτικές αρχές της Αυστρίας την αξία της ελληνικής αυτής έκδοσης, η οποία τόνιζε το πνεύμα της ελευθερίας των Ελλήνων. ΄Εγραφε, στις 29 Δεκεμβρίου 1797, ο υπουργός Αστυνομίας Pergen στον αυτοκράτορά του Φραγκίσκο:"Ο Νέος Ανάχαρσις εφαίνετο όλως διόλου κατάλληλος να δείξη εις το ελληνικόν έθνος, ποίον μέγεθος κατείχε άλλοτε η πατρίς του". Και ο υπουργός χαρακτηριστικά συνεχίζει για την σημασία του βιβλίου, που διάλεξε ο Ρήγας, για την αφύπνιση των σκλαβωμένων, γι’ αυτό και απαγόρευσε μόνο την ελληνική μετάφραση και όχι τις εκδόσεις του βιβλίου στα γαλλικά και γερμανικά: "Αν και το βιβλίον ταξείδια του Αναχάρσιδος εις την γαλλικήν και εις την γερμανικήν μετάφρασιν δεν είναι απηγορευμένον, εν τούτοις άλλως έχει ως προς την ελληνικήν μετάφρασιν, η οποία φαίνεται ότι είναι προωρισμένη μόνον πρός τούτο, να εξεγείρη δηλαδή το πνεύμα της ελευθερίας εις τους Ελληνας. Δια τούτο έδωκα εντολήν εις την Αστυνομίαν να κατάσχουν όλα τα ήδη τυπωμένα ή ακόμη τυπούμενα μέρη του βιβλίου τούτου"[16].

            Ο Ρήγας καταφέρθηκε πρώτος στις κακοήθειες  του Γερμανού φιλοσόφου Corneille de Pauw, ο οποίος στην "Ιστορία της Ελλάδος" (Recherches philosophiques sur les Grecs, Βερολίνο 1788) γράφει εναντίον των Ελλήνων της εποχής του Ρήγα  και εναντιώνεται στην ωραιότητα των Τεμπών, αν και δεν είχε επισκεφθεί την Ελλάδα. Χαρακτηριστικά σημειώνει ο Ρήγας πως "Ο κυρ Πάβ πρέπει να έβγη απο το βόρειον φροντιστήριον του, να γίνη αυτόπτης της τοποθεσίας εκείνης των Τεμπών και τότε πειθόμενος θέλει ομολογήσει, ως ο Τότ, την υπεροχήν των από κάθε άλλην. Ει δέ και απιστή τους αυτόπτας και λογομαχή ισχυρογνωμών, είνε άδικος"[17].

            Ενα τρίτο σημαντικό μέσο για την προώθηση των σκοπών του ήταν ο σχεδιασμός και η έκδοση της Χάρτας της Ελλάδος[18]. Αποτελείται από δώδεκα φύλλα, τα οποία αν συνενωθούν στην αρμόζουσα θέση σχηματίζεται τότε ένας μεγάλος χάρτης της Ελλάδος και του Βαλκανικού χώρου, διαστάσεων περίπου δύο επί δύο μέτρων. Η έκδοσή της εντυπωσίασε τους ειδικούς χαρτογράφους και τους μορφωμένους Ελληνες. Ιδιαίτερα ο υπουργός της Αστυνομίας Pergen έγραφε προς τον αυτοκράτορα της Αυστρίας ότι ο Ρήγας με τη Χάρτα του ήθελε να προπαρασκευάσει το επαναστατικό του σχέδιο και να παραστήσει "το μεγαλείον της Ελλάδος"[19]. Την εμπλούτισε με τοπογραφικά διαγράμματα σημαντικών ιστορικών τόπων και γεγονότων της αρχαιότητος: της Ολυμπίας, της Σπάρτης, της Σαλαμίνος, των Αθηνών, των Δελφών, των Πλαταιών, των Θερμοπυλών. Αλλά όμως καταχωρίζει και το τοπογραφικό διάγραμμα της γενέτειράς του, του Βελεστίνου[20], όπου καταγράφει τις αρχαιότητες που είχε δεί και ψηλαφίσει στα νεανικά του χρόνια, προσφέροντας, ωστόσο και ένα μήνυμα, πως ο καθένας θα πρέπει να αναδεικνύει τα ιστορικά στοιχεία του τόπου του[21].

            Ο Ρήγας άρχισε την έκδοση της Χάρτας του με την επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως, Βιέννη 1796, που αποτελεί το πρώτο φύλλο της, παραθέτοντας και έξι νομίσματα της. Τα τρία είναι της αρχαίας και τα τρία της βυζαντινής εποχής. θέλοντας ίσως έτσι να δείξει τη συνέχεια του Ελληνισμού. ΄Ομως ενδιαφέρον παρουσιάζει η παράσταση του κοιμισμένου λιονταριού, στη ράχη του οποίου βρίσκονται τα σύμβολα της σουλτανικής εξουσίας, ενώ στα πόδια του εναποτίθεται οριζόντια το ρόπαλο του Ηρακλέους. Με τη συμβολική αυτή παράσταση ο Ρήγας προσφέρει ένα μήνυμα αισιοδοξίας στους σκλαβωμένους Ελληνες και τους άλλους λαούς των Βαλκανίων. Θέλει να πει πως όταν ξυπνήσουν από την κατάσταση της  σκλαβιάς με το επαναστατικό του κήρυγμα και ενθουσιασθούν θα αρπάξουν τα άρματα - το ρόπαλο - και θα συντρίψουν την οθωμανική τυραννία, δημιουργώντας στη θέση της τη δημοκρατική πολιτεία, τη Νέα Πολιτική Διοίκηση.

Πρέπει να τονίσουμε ότι το "ρόπαλο του Ηρακλέους" αποτελεί σημαντικό στοιχείο στην επαναστατική σκέψη του Ρήγα, που  έχει συμβολική δυναμική ανά τους αιώνες, ενώ αλλάζουν οι αντίπαλες δυνάμεις. Πρώτα ήταν η περσική με τον διπλόν πέλεκυν και μετέπειτα η οθωμανική με την ημισέληνο. Η Ελληνική δύναμις, που συμβολίζεται με το ρόπαλο, αντιπαλαίει ανά τους αιώνες με τον βαρβαρισμό. Στη Χάρτα του ο Ρήγας παραθέτει το ρόπαλο και τον πέλεκυν τσακισμένο στις ναυμαχίες Σαλαμίνος και Μυκάλης και στις μάχες Μαραθώνος και Γραννικού ποταμού. Ακόμη μνημονεύει το ρόπαλο στα νομίσματα Ζακύνθου, Θηβών, Κωνστάντζας, Μανγγάλιας, Νικοπόλεως, και Φθιώτιδος Θεσσαλίας. Επίσης, με το ροπαλο συμβολίζει, στην αρχή του πάνω περιθωρίου του δεκάτου φύλλου, την ελληνική πνευματική δύναμη, καταχωρίζοντας αλφαβητικά στη συνέχεια εκατόν δεκατέσσερα ονόματα μεγάλων ανθρώπων της αρχαιότητος, αρχίζοντας, μάλιστα με τον ΄Αδμητο των Φερών, που έζησαν σε διάφορες εποχές από τον ενδέκατο αιώνα π. Χ. μέχρι το πρώτο αιώνα μ.Χ. Θα ήθελε έτσι να δείξει στους σύγχρονούς του Έλληνες την πολύχρονη ιστορική πνευματική διαδρομή των προγόνων τους.

            Ο Ρήγας με τις παραστάσεις αυτές στη Χάρτα του προσδίδει διαχρονική σημασία στο ρόπαλο του Ηρακλέους. Με αυτό δεν χαρακτηρίζει μόνο την αρχαία ελληνική δύναμη, αλλά την σημασία του την εκτείνει και μέχρι την εποχή του. Γι' αυτό εξ άλλου στο Σύνταγμά του θέτει ως σύμβολο στη τρίχρωμη σημαία του κράτους του και το ρόπαλο του Ηρακλέους.

Θούριος           

Για να πετύχει την μετάδοση του επαναστατικού μηνύματός του στους σκλαβωμένους και να τους εμψυχώσει στην απόφασή για επανάσταση, ο Ρήγας,  εκτός από το εποπτικό υλικό, χρησιμοποίησε και τη μουσική. Συγκεκριμένα συνέθεσε τον παιάνα με τίτλο  "Θούριος", που αρχίζει με τον στίχο "Ως πότε παλληκάρια". Ας σημειωθεί ότι η λέξη θούριος, που είναι από το ρήμα θρώσκω, σημαίνει ορμητικός, μαινόμενος, πολεμικός, δεν ήταν σε χρήση στην εποχή του και ο Ρήγας, την δανείζεται από τους Αττικούς ποιητές[22]. ΄Εκτοτε, καταγράφεται στο νεοελληνικό λεξιλόγιο και γίνεται πλέον πασίγνωστος, συνώνυμος με την επανάσταση.

            Ο Θούριος είναι με απλά λόγια γραμμένος, για να είναι κατανοητός από τον λαό και δεν χρειάζονται υποσημειώσεις και επεξηγήσεις όπως άλλες συνθέσεις της εποχής του. Γρήγορα διαδόθηκε σε χειρόγραφη μορφή[23]. Πέρασε βουνά και κάμπους, πολιτείες και χωριά στεριές και θάλασσες του Βαλκανικού χώρου εμψυχώνοντας τους σκλαβωμένους στον τιτάνιο του πολέμου αγώνα[24]. Ο Ρήγας τονίζει τη σημασία της ελευθερίας, ως πρώτιστου αγαθού του ανθρώπου, που είναι και πάνω από τη ζωή. Διακηρύσσει πως είναι προτιμότερη  μιάς ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή. Είναι η εμπειρία, μέχρι τότε που έγραφε τον Θούριο, των σαράντα χρόνων της ζωής του. Συμπυκνώνει της ρωμιοσύνης όλων των αιώνων την πίκρα, την αγανάκτηση κατά της τυραννίας:

            "Κάλλιο 'ναι μιας ώρας ελεύθερη ζωή

            παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή" (στίχ. 7-8)

            Στους στίχους διεκτραγουδεί την θλιβερή κατάσταση των σκλαβωμένων, την αβεβαιότητα της ζωής και της περιουσίας από τις αυθαιρεσίας της οθωμανικής εξουσίας:

                       "Ανδρείοι καπετάνοι, παπάδες, λαϊκοί

                        σκοτώθηκαν, κι' αγάδες, με άδιοκον σπαθί.

                        Κι' αμέτρητ' άλλοι τόσοι, και Τούρκοι και Ρωμιοί,

ζωήν και πλούτον χάνουν, χωρίς καμμιά 'φορμή" 
                                                                                        (Θούριος, στίχ. 17-20).

            Ως πραγματικός επαναστάτης, ακόμη, προσπαθεί να συνενώσει τους λαούς των Βαλκανίων να αρπάξουν τα όπλα και να ριχθούν στον ιερό αγώνα της επανάστασης, εναντίον του κοινού τυράννου. Γι΄ αυτό διακηρύσσει:

                        "Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,

                         αράπηδες και άσπροι, με μιά κοινή ορμή,

                         για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί

                         πως είμεθ΄ αντριωμένοι, παντού να ξακουσθή" 
                                                                                                    (Θούριος, στίχ. 45-48).

Στό ίδιο πνεύμα ο Ρήγας προσθέτει στο άρθρο 34 των Δικαίων του Ανθρώπου ένα παράδειγμα για τη συνεργασία των λαών, οι οποίοι θα απαρτίζουν  το κράτος του: "Ο Βούλγαρος πρέπει να κινήται, όταν πάσχη ο Έλλην. Και τούτος πάλιν δι' εκείνον και αμφότεροι δια τον Αλβανόν και Βλάχον".

Επίσης, ο Ρήγας στο επαναστατικό του έργο χρησιμοποίησε και τoν ψυχολογικό παράγοντα για να πετύχει τους σκοπούς του. Κάνει χρήση του όρκου, τακτική που ακολουθείται μετέπειτα από τους Φιλικούς και τους αγωνιστές του ΄21. Βάζει τους σκλαβωμένους να ορκιστούν στην απόφασή τους για επανάσταση, με βαρύ τίμημα στην αθέτηση του όρκου τους:

            "Κι' αν παραβώ τον όρκον ν΄αστράψ΄ο Ουρανός,

            και να με κατακάψη να γένω σαν καπνός",
                                                                                                    (Θούριος, στίχ. 39-40)

            Ακόμη έπρεπε να καταρρίψει ως μύθο τη διάχυτη πεποίθηση ότι τα  οθωμανικά στρατεύματα ήταν ανίκητα και να ενισχύει κατ' αυτόν τον τρόπο το φρόνημα των σκλαβωμένων. Γι' αυτό φέρνει το συγκεκριμένο παράδειγμα των "Γκιρζιανλήδων"[25], που επαναστάτησαν στην περιοχή της Θράκης. Βροντοφωνεί στον Θούριό του πώς ο Σουλτάνος δεν είναι τόσο δυνατός, όσο οι σκλαβωμένοι νομίζουν:

"Ποτέ μην στοχασθήτε πως είναι δυνατός

            Καρδιοχτυπά και τρέμει σαν λαγός κι αυτός

            Τριακόσιοι Γκιρζιανλήδες τον έκαμαν να διή

            Πως δεν μπορεί με τόπια, μπροστά τους να εβγή",
                                                                                                    (Θούριος, στίχ. 111-114).

             Στον Θούριό του ο Ρήγας απευθύνει προσκλητήριο στους Ελληνες που εξ αιτίας της σκλαβιάς ξενιτεύθηκαν. Τους προσκαλεί να επιστρέψουν και να στρατευθούν για την λευθεριά, τώρα που η επανάσταση ξεκινά, τονίζοντας πως ενδοξότερο είναι να πεθάνει κανείς για την πατρίδα:

           "Οσ' απ' την τυραννίαν πήγαν στην ξενιτιά,

            Στον τόπον τους καθένας ας έλθη τώρα πιά.

Ως πότε οφφικιάλιος, [=αξιωματούχος] σε ξένους βασιλείς;

            ΄Ελα να γίνης στύλος δικής σου της φυλής.

           Κάλλιο για την πατρίδα κανένας να χαθή".
                                                                                                (Θούριος, στίχ.49-50, 55-57).


            Επί πλέον τονίζει Ο Ρήγας στον Θούριο του και των προγόνων την ανδρεία για την ελευθερία, προβάλλοντάς τους ως παράδειγμα, για να τους μιμιθούν:

             "Πώς οι προπάτορές μας ωρμούσαν σαν θεριά                  

  για την ελευθερίαν πηδούσαν στη φωτιά.

              Ετζι κ' ημείς, αδέλφια, ν' αρπάξωμεν για μιά

              Τ' άρματα, και να βγούμεν απ' την πικρή σκλαβιά".
                                                                                                (Θούριος, στίχ. 116-120).

            Μέσα στους στίχους του Θουρίου βρίσκει κανείς και τις πολιτικές πεποιθήσεις του Ρήγα: Διατυμπανίζει πως η αναρχία είναι μορφή τυραννίας,

                        "γιατί κ' η αναρχία ομοιάζει την σκλαβιά"
                                                                                                (Θούριος, στίχ. 27)

            Διακηρύσσει τις ιδέες του για ανεξιθρησκεία, 

"Στην πίστιν του καθένας ελεύθερος να ζή".
                                                                                    (Θούριος, στίχ. 43)

            Για δικαιοσύνη και πάνω από όλα για ελευθερία στους τελευταίους στίχους του Θουρίου του  αναφωνεί:

                        "Κ' εις την δικαιοσύνην να σκύψη ο εχθρός

                         κ' ελεύθεροι να ζώμεν, αδέλφια, εις την Γήν".
                                                                                                (Θούριος, στίχ. 124 και 126).

            Ο Ρήγας Βελεστινλής επί πλέον αναδεικνύεται ρεαλιστής επαναστάτης και για κάτι άλλο σημαντικό. Προετοίμασε το κίνημά του, για τη μεθοδευμένη επανάσταση των Ελλήνων και των άλλων Βαλκανικών λαών, να  στηρίζεται στις ντόπιες δυνάμεις και όχι στη βοήθεια των δυνάμεων της "Ανατολής" και της "Δύσης" της εποχής του. Γνώριζε καλά ότι οι ξένες δυνάμεις θα εξυπηρετούσαν τα δικά τους συμφέροντα. Γι' αυτό και στα επαναστατικά του κείμενα, στην Επαναστατική Προκήρυξη, στον Θούριό του δεν απευθύνει έκκληση στις μεγάλες δυνάμεις για βοήθεια στη σχεδιαζόμενη επανάσταση. Πρωτόγνωρη τακτική, που για πρώτη φορά απαντιέται. Μέχρι τότε, οι σκλαβωμένοι προσβλέπανε στη βοήθεια των ξένων δυνάμεων  για την αποτίναξη της τυραννίας. Η αντίληψη αυτή του Ρήγα θα ήταν, πιθανόν, αποτέλεσμα της ιστορικής γνώσης του και  τις εμπειρίες του από τις πρόσφατες συνθήκες, μετά τον πόλεμο των "τριών ιμπερίων": Σιστόβ, 4 Αυγούστου 1791 και Ιασίου, 9 Ιανουαρίου 1792, της Αυστρίας και Ρωσίας μετά της Οθωμανικής Πύλης αντίστοιχα.

3. Πολιτικός νους
Ο Ρήγας Βελεστινλής αποδεικνύεται ότι ήταν και πολιτικός νούς με το επαναστατικό του κείμενο "Νέα Πολιτική Διοίκησις", που το μεγαλύτερο μέρος είναι μετάφραση από το Γαλλικό Σύνταγμα του 1793, (Acte Constitutionnel precede de la Declaration des Droits de l' Homme et du Citoyen, presente au Peuple Francais par la Convention Nationale, le 24 juin 1793, l’ an II de la Republique). ΄Ηταν γνώστης της διπλωματίας και της σημασίας του ψυχολογικού παράγοντα στην έκβαση ιδιαίτερα των επανασταστικών κινημάτων. Γι’ αυτό είχε προνοήσει,  με την κήρυξη της επανάστασής του, να έχει έτοιμη την Επαναστατική Προκήρυξη, όπου διατυπώνει το δίκαιον της ένοπλης εξέγερσης κατά της τυραννικής εξουσίας του Σουλτάνου. Δημιουργούσε έτσι δίκαιον για τη νομιμότητα του επαναστατικού του κινήματος, για να είναι σε θέση αμέσως να ζητήσει την πολιτική αναγνώριση από τα άλλα έθνη. Η ενέργεια αυτή του Ρήγα, να έχει δηλ. έτοιμη την Επαναστατική Προκήρυξη δείχνει την προνοητικότητα του, τη σοβαρότητα της προετοιμασίας της επανάστασής του, καθώς επίσης, και ότι είχε προετοιμάσει τη νομική και πολιτική κάλυψη του κινήματός του. 

            Στη συνέχεια είχε την πρόνοια να συντάξει σε μια εποχή σκλαβιάς και τυραννίας τον πρώτο Καταστατικό Πολιτειακό Χάρτη του βαλκανικού χώρου με το όνομα Νέα Πολιτική Διοίκησις, όπου περιέχονται τα Δίκαια του Ανθρώπου και το Σύνταγμα. Πίστευε ότι η αναρχία είναι μορφή τυραννίας, όπως τονίζει στον Θούριό του, στίχ. 27, "Γιατί κ' η αναρχία ομοιάζει την σκλαβιά", γι΄ αυτό και προσπάθησε να συντάξει τον καταστατικό χάρτη πριν από την έκρηξη της επανάστασής του, πριν από την κάθοδό του στην Ελλάδα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι επαναστατημένοι Ελληνες και οι άλλοι Βαλκανικοί λαοί θα είχαν έτοιμο ένα σχέδιο για να κυβερνηθεί δημοκρατικά η νέα τους πολιτεία, που θα αντικαταστούσε την οθωμανική απολυταρχική εξουσία..

            Στη Νέα Πολιτική Διοίκηση του Ρήγα διακηρύσσονται η ισότητα των πολιτών έναντι των νόμων, η ατομική και εθνική ελευθερία, η ελευθερία έκφρασης των ιδεών, των θρησκευτικών πεποιθήσεων, των συγκεντρώσεων, η ελευθερία του τύπου, η ασφάλεια των πολιτών, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, η κατάργηση της δουλείας, η αντίσταση στη βία και αδικία κ. ά. Ωστόσο, ο Ρήγας προσέθεσε και πολλά δικά του κέιμενα στο Γαλλικό Σύνταγμα του 1793, το οποίο μετέφρασε και είχε ως πρότυπο. Ενδεικτικά μνημονεύονται, η υποχρεωτική εκπαίδευση όχι μόνο των αγοριών αλλά και των κοριτσιών (Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 22), διάταξη που  για πρώτη φορά καταχωρίζεται σε Σύνταγμα, η στρατιωτική άσκηση των γυναικών, θεωρούμενος ίσως ο εισηγητής της ισότητας ανδρών και γυναικών στην  εποχή του. Η προστασία των πολιτών από την τοκογλυφία, (Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 35 ) η υπεράσπιση της δημοκρατίας από εκείνους που την επιβουλεύονται κ. ά. Ακόμη,  τονίζει  ότι οι δημοκρατικοί πολίτες θα πρέπει να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά και να υπερασπίζουν τους δημοκρατικούς θεσμούς θεωρώντας την υποχρέωση τους αυτή "ως το πλέον ιερόν από όλα τα χρέη" τους (Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 35).

Συνιστά τη συνεργασία των λαών για την εδραίωση και προκοπή της δημοκρατικής πολιτείας του Βαλκανικού χώρου. Γι αυτό τονίζει πως:

"Βούλγαρος πρέπει να κινήται, όταν πάσχη ο Έλλην και τούτος

πάλιν δι' εκείνον και αμφότεροι δια τόν Αλβανόν και Βλάχον".                                                                                                                                    (Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 34).

            Ο Ρήγας κατόρθωσε,  ωστόσο, με το Σύνταγμά του να αποδώσει στα ελληνικά τους νέους  νομικούς, πολιτικούς, οικονομικούς όρους που εισάγονταν με τη Νέα Πολιτική Διοίκηση  και ακόμη να χρησιμοποιήσει λέξεις και όρους που για πρώτη φορά καταγράφονται στο ελληνικό λεξιλόγιο: "κοινωνική νομοθεσία", "πολιταρχία", "ψηφιστής", "επιθεωρητής", "ονοματίζω", "ονομάτισις", "ονοματισμός", "σιγουρότης", "εγκάλεσις", "Νομοδοτικόν[26] Σώμα", "πληρεξούσιος", "πληρεξουσιότης"[27].

             Το ενδιαφέρον του Ρήγα να συντάξει το Σύνταγμα για τους σκλαβωμένους, οι οποίοι θα επαναστατούσαν και θα δημιουργούσαν την νέα πολιτειακή πραγματικότητα, κατατάσσει το σχεδιαζόμενο κίνημα του  στην κατηγορία της επανάστασης και όχι της εξέγερσης, όπου συνήθως δεν υπάρχει μέριμνα για την μελλοντική πορεία των εξεγερμένων.

             ΄Ενα στοιχείο το οποίο δείχνει την πολιτική σκέψη του Ρήγα αποτελεί το γεγονός ότι είχε την πρόνοια να ετοιμάσει έναν πολιτικό χάρτη με τις διοικητικές διαιρέσεις σε τοπαρχίες και επαρχίες του κράτους του, που ήθελε να δημιουργήσει μετά την επανάσταση, για να είναι σε θέση να διεξαχθούν ψηφοφορίες με σκοπό την εκλογή των αντιπροσώπων, των βουλευτών.  Συγκεκριμένα τύπωσε για τον σκοπό αυτό τη μεγάλη δωδεκάφυλλη "Χάρτα", η οποία ουσιαστικά αποτελούσε πολιτικό χάρτη του κράτους του, με σύνορα, και πολιτική διαίρεση σε τοπαρχίες και επαρχίες, όπως έχουν δείξει οι πρόσφατες έρευνες μας. Τέτοιος μεγάλος χάρτης του βαλκανικού χώρου για πρώτη φορά είχε συνταχθεί  από τον Ρήγα[28].

Το δημοκρατικό κράτος του Ρήγα

 Με την επικράτηση της επανάστασής του Ρήγα στη θέση της απολυταρχικής οθωμανικής εξουσίας θα δημιουργούσε τη Νέα Πολιτική Διοίκηση του, τη νέα τάξη πραγμάτων στο Βαλκανικό χώρο, με την εφαρμογή του Δημοκρατικού Καταστατικού Συντάγματος και των Δικαίων του Ανθρώπου. Πρότυπά του ήταν η Γαλλική Επανάσταση και η Δημοκρατία των αρχαίων Αθηνών. Γι’ αυτό  εξ άλλου και τιμητικά ονομάζει το κράτος του "Ελληνική Δημοκρατία". Στήριζε τη νέα πολιτική κατάσταση στη δημοκρατία και όχι στην κληρονομική εξουσία. Μετά την επανάσταση θα προκήρυσσε εκλογές για την ανάδειξη αιρετών αντιπροσώπων, των βουλευτών, που θα εκλέγονταν αναλογικά από κάθε επαρχία του κράτους του.

Σχετικά τώρα με τις  αντιρρήσεις που έχουν εκφρασθεί πως τάχα ο Ρήγας ήθελε τους ΄Ελληνες να έχουν την πρωτοκαθεδρία στο κράτος του, μια και του δίνει την ονομασία "Ελληνική Δημοκρατία", μπορούμε συνοπτικά να πούμε ότι η θέση του Ρήγα για την καθιέρωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας δίνει απάντηση στην αντίρρηση αυτή. Οι ΄Ελληνες αποτελούσαν μικρή μειοψηφία και ως εκ τούτου η αναλογική αντιπροσώπευση τους στη Βουλή του κράτους του θα ήταν μικρή.

΄Οσον αφορά τη θέση του Ρήγα, που προτείνει ως επίσημη γλώσσα του κράτους του αντί της μέχρι τότε επικρατούσης τουρκικής την ελληνική, μπορούμε να πούμε ότι το έκανε από ρεαλιστική τακτική και όχι από σκοπιμότητα. Και τούτο διότι η ελληνική γλώσσα ήταν η πλέον διαδεδομένη στον βαλκανικό χώρο, ως γλώσσα του εμπορίου και της επικοινωνίας και επί πλέον "ως πλέον ευκατάληπτον και εύκολον να σπουδασθή", όπως ο ίδιος ο Ρήγας παρατηρεί στο άρθρο 53 του Συντάγματός του. Εξ άλλου στο Σύνταγμά του καθιερώνει το σεβασμό της γλώσσας και της πίστης του κάθε λαού, που αποτελεί μέρος του κράτους του. 

Στο άρθρο 7 του Συντάγματός του τονίζει με έμφαση πως κυρίαρχος λαός του κράτους του μετά την επανάσταση θα είναι όλοι οι κάτοικοι που κατοικούν σ’ αυτό "χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, ΄Ελληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι, και κάθε άλλο είδος γενεάς". Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ο Ρήγας θέλει στο κράτος του όλους τους λαούς, που κατοικούν ακόμη και τους Τούρκους, διότι και αυτοί υποφέρουν από την απολυταρχική εξουσία του σουλτάνου, όπως τονίζει και στον Θούριό του (στίχ. 17-20). 

4. Στρατιωτικός νούς
Ο Ρήγας γνώριζε ότι χωρίς την στρατιωτική επιτυχία της επανάστασής του δεν θα ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί η πτώση του οθωμανικού δεσποτισμού και δεν θα ήταν δυνατόν να αποκτηθεί η πολυπόθητος ελευθερία και η δημουργία της δημοκρατικής του πολιτείας. Γι΄ αυτόν το λόγο κατά τον σχεδιασμό και την προετοιμασία της επανάστασής θα έπρεπα να προνοήσει για Α) τη στρατιωτική εκπαίδευση των Ελλήνων και Β) την έναρξη της επανάστασης με προετοιμασία και επιτελικό σχεδιασμό.

Α). Ο Ρήγας γνώριζε καλά ότι οι μόνοι εμπειροπόλεμοι πληθυσμοί του ελληνικού χώρου ήταν οι Μανιάτες και οι Σουλιώτες και οι διάσπαρτοι κλεφταρματωλοί. Το μεγαλύτερο μέρος του λαού ήταν απαίδευτο στην πολεμική τέχνη. Έτσι, δεν θα ήταν δυνατόν οι επαναστατημένοι πληθυσμοί των σκλαβωμένων να αντιπαλαίσουν στα εξασκημένα στρατεύματα του σουλτάνου, άν δεν εκπαιδεύονταν στην σύγχρονη πολεμική τέχνη. Γι΄ αυτό το λόγο, είχε την πρόνοια, πρίν από την κάθοδό του στην Ελλάδα, να μεταφράσει ένα βασικό εγχειρίδιο στρατιωτικής τέχνης του γνωστού Αυστριακού στρατάρχη von Khevenhuller (1683-1744), το "Στρατιωτικόν Εγκόλιον". Θα ήταν βασικό εγχειρίδιο της εκπαίδευσης των επαναστατών στην πολεμική τέχνη. Επί πλέον όμως η στρατιωτική εκπαίδευση, σύμφωνα με τις οδηγίες του διασήμου ευρωπαίου στρατηγού, θα επιδρούσε και ψυχολογικά στους σκλαβωμένους, που θα επαναστατούσαν. Θα τόνωνε το ηθικό τους, ότι   στον πόλεμο,  που θα άρχιζαν, θα ήταν εξασκημένοι όπως και οι αντίπαλες στρατιωτικές δυνάμεις του σουλτάνου. 

            Με αυτήν του την ενέργεια ο Ρήγας αποδεικνύει ότι ήταν προνοητικός και στρατιωτικός νούς. Επιβεβαιώνεται όμως περίτρανα από όσα γράφει, στα 1806, ο Ανώνυμος ο ΄Ελλην στην "Ελληνική Νομαρχία" του για την ανάγκη έκδοσης βιβλίου με στρατιωτικούς κανόνες. Χαρακτηριστικά σημειώνει ότι "των αρμάτων η επιστήμη είναι διεξοδικωτάτη και χρειάζεται έν πόνημα όχι μικρόν περί αυτής, δια το οποίον οι νυν Έλληνες μεγάλην χρείαν έχουσι. Και άμποτες κανένας φιλογενής να το κατορθώση, δια να μάθωσιν όλοι πόσον η τέχνη του πολέμου είναι μεγάλη"[29]. Κι’ ο Ρήγας ήδη από το 1797, θέλοντας να ξεκινήσει την επανάστασή του, είχε την προνοητικότητα να μεταφράσει και να εκδώσει το βιβλίο της στρατιωτικής εκπαίδευσης των σκλαβωμένων επαναστατών στην πολεμική τέχνη.

            Β). Σχετικά τώρα με τον στρατιωτικό σχεδιασμό της επανάστασής του, έχει σημασία να τονίσουμε όσα  γράφουν τα ανακριτικά έγγραφα[30]. Είχε προγραμματίσει την έκρηξη της επανάστασής του από τους τότε ένοπλους στρατιωτικούς ελληνικούς πληθυσμούς, τους Μανιάτες και τους Σουλιώτες. Συγκεκριμένα, μετά την κάθοδό του στην Ελλάδα θα κατευθυνόταν στη Μάνη, από όπου θα ξεκινούσε την επανάσταση της Πελοποννήσου. Στη συνέχεια με την παράλληλη στρατιωτική εκπαίδευση των επαναστατημένων Ελλήνων στην πολεμική τέχνη σύμφωνα με το "Στρατιωτικόν Εγκόλπιον", θα προχωρούσε προς τους Σουλιώτες και σα σε τόξο θα συνέχιζε στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών.

            Η επιτελική αυτή τακτική της επαναστάτης του Ρήγα αποδείχθηκε σωστή με την επικράτηση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Επικράτησε στην Πελοπόννησο και όχι στην αρχική έναρξή της στις παραδουνάβιες περιοχές, τις οποίες ο Ρήγας τις γνώριζε θαυμάσια, διότι εκεί ζούσε. Αλλο ένα στοιχείο, που δείχνει τις επιτελικές στρατιωτικές ικανότητες γι’ αυτό και τονίζουμε ότι ο Ρήγας ήταν και στρατιωτικός νούς.

5. Μάρτυρας
Με την κατηγορία ότι είχε καταστρώσει επαναστατικό σχέδιο για την κατάλυση της οθωμανικής τυραννία και την απελευθέρωση της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών, ο Ρήγας οδηγήθηκε στη φυλακή. Δεν ήταν δυνατόν να στοιχειοθετηθεί κατηγορία εναντίον του Ρήγα, εφ’ όσον οι ενέργειές του δεν εστρέφοντο εναντίον της νομιμότητος του κράτους της Αυστρίας. Γι΄αυτό και καταβλήθηκε προσπάθεια από τον υπουργό της Αστυνομίας να μην δικασθεί από τα ποινικά δικαστήρια, γιατί ο Ρήγας και οι σύντροφοί του θα απαλλάσσονταν από τους δικαστές. Με σίδερα στα πόδια και στα χέρια, όπως γράφουν τα σχετικά έγγραφα, και μαρτύρια έξι μηνών,   παραδόθηκε από τους Αυστριακούς στον Τούρκο καϊμακάμη του Βελιγραδίου. Τέλος στραγγαλίσθηκε τον Ιούνιο του 1798 στον πύργο Νεμπόϊζα του Βελιγραδίου, που βρίσκεται δίπλα στον Δούναβη, μαζί με άλλους επτά Συντρόφους του. Πιστός στο καθήκον για τα ιδανικά της ελευθερίας και των "Δικαίων του Ανθρώπου".

6. Εθνεγέρτης
Ο Ρήγας χαρακτηρίζεται εθνεγέρτης διότι με τον Θούριό του "Ως πότε παλληκάρια", τη Χάρτα του, το Σύνταγμά του συνέβαλε σημαντικά στην αφύπνιση των συνειδήσεων των σκλαβωμένων Ελλήνων, για την επανάσταση. Τόνωσε το ηθικό τους πως με τις δικές τους δυνάμεις θα αποκτήσουν την πολυπόθητη ελευθερία. Επί πλέον τους δίδαξε  τον "τρόπον" με τον οποίο θα αποκτούσαν την ελευθερία, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο στρατηγός Μακρυγιάννης στα 1836, στον πίνακα που ζωγράφησε ο Παναγιώτης Ζωγράφου με οδηγίες του και τίτλο "Πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως": "Μετά πολλούς αιώνας Ρήγας Βελεστινλής σπύρει τον σπόρον της ελευθερίας εις τους ΄Ελληνας και τους ενθαρρύνει οδηγών αυτούς τον τρόπον της απελευθερώσεως των. Οι Ελληνες ενθουσιασθέντες και ενθαρρυνθέντες από τους λόγους του Ρήγα έλαβον τα όπλα υπέρ της ελευθερίας".

7. Οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας του Βαλκανικού χώρου
Ο Ρήγας Βελεστινλής με την επανάσταση, που ετοίμαζε, των σκλαβωμένων Ελλήνων και των άλλων Βαλκανικών λαών,  στη θέση της  απολυταρχικής οθωμανικής εξουσίας, οραματιζόταν να εγκαθιδρυθεί η "Νέα Πολιτική Διοίκησις", η δημοκρατική του πολιτεία. Ολοι οι συνυπόδουλοι λαοί "χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και γλώσσης", όπως τονίζει στο δεύτερο άρθρο του Συντάγματός του, θα απαρτίσουν την αντιπροσωπευτική πολιτεία, που θα φέρει τον τίτλο "Ελληνική Δημοκρατία", το πολιτικό πρότυπο του πολιτισμού των κλασσικών χρόνων, μοναδικό στην ιστορία των αιώνων και στις παραδόσεις των λαών. Η δημοκρατία ήταν για τον Ρήγα ένα πανανθρώπινο ιδανικό με υπερεθνικές διαστάσεις.

            Όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο καθηγητής Νικόλαος Πανταζόπουλος "ο Ρήγας προχωρούσε πέρα από τις διακηρύξεις της Γαλλικής Επαναστάσεως, που αναγνωρίζει πολιτικά και ατομικά δικαιώματα στη μονάδα, τον πολίτη και όχι στην ομάδα δηλαδή στις μειονότητες. Γινόταν έτσι ο Πρόδρομος της Οικουμενικής Διακηρύξεως των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του 1948, η οποία καθώς είναι γνωστό, αναγνωρίζει ανθρώπινα δικαιώματα με το ίδιο όπως ο Ρήγας πνεύμα σε μικρές ή μεγάλες ομάδες, όπως είναι οι Communities και Societies"[31]. Ολοι οι κάτοικοι της νέας πολιτείας θα ήταν ίσοι έναντι του νόμου, θα επικρατούσε ανεξιθρησκεία και σεβασμός της γλώσσας του κάθε λαού, που θα συμμετείχε στην δημοκρατική πολιτεία, θα νέμονταν τα καλά της δημοκρατικής διακυβερνήσεως, με ασφάλεια της ζωής και της περιουσίας των κατοίκων της. Ενα όραμα, το οποίο στις μέρες μας, μετά από δύο αιώνες, πάει να γίνει πραγματικότητα.

Συμπέρασμα

              Ο Ρήγας Βελεστινλής ήταν μια πολύπλευρη προσωπικότητα και είχε καταστρώσει ένα συγκεκριμένο επαναστατικό σχέδιο για την εξέγερση των σκλαβωμένων Ελλήνων και των άλλων Βαλκανικών λαών με σκοπό την αποτίναξη της σκλαβιάς και την απόκτηση της ελευθερίας και τη δημιουργία μιας δημοκρατικής πολιτείας. Πρώτα θέλησε να εξυψώσει το φρόνημα των σκλαβωμένων χρησιμοποιώντας την εικόνα και τη μουσική. Κατόρθωσε κατά την προετοιμασία του επαναστατικού του σχεδίου να αποφύγει την παρακολούθηση της καλά οργανωμένης Αυστριακής Αστυνομίας, από την οποία έλαβε και το σχετικό διαβατήριο για την αναχώρησή του από την Αυστρία, όμως πριν περάσει τα σύνορά της, στην Τεργέστη, προδόθηκε από έναν τυχάρπαστο Έλληνα έμπορο. Ο Ρήγας είχε συλλάβει ένα συγκεκριμένο στρατιωτικό σχέδιο για την έναρξη και επέκταση της επανάστασής του. Και ακόμη είχε προνοήσει για την μετά την επανάσταση λειτουργία μιας δημοκρατικής πολιτείας στο Βαλκανικό χώρο,  με τη συνεργασία των λαών, που την απάρτιζαν. Συνοπτικά διαπιστώνεται ότι ο Ρήγας Βελεστινλής είναι μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του Ελληνικού και Βαλκανικού χώρου: Διαφωτιστής, Επαναστάτης, Πολιτικός νους, Στρατιωτικός νους, Μάρτυρας, Εθνεγέρτης και Οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας του Βαλκανικού χώρου.

Αθήνα, Σεπτέμβριος 2002

Δημήτριος Καραμπερόπουλος
Διδάκτωρ Ιστορίας της Ιατρικής

Πρόεδρος
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ
"ΦΕΡΩΝ-ΒΕΛΕΣΤΙΝΟΥ-ΡΗΓΑ"