ΒΕΛΕΣΤΙΝΟ – κείμενο σταλθέν στην wikipedia
ΒΕΛΕΣΤΙΝΟ
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ
Εμφάνιση του τοπωνυμίου
Το Βελεστίνο βρίσκεται στο χώρο, όπου ήταν οι αρχαίες Φερές και όπως υποστηρίζεται από γλωσσολόγους μάλλον από εκεί προέρχεται και το σημερινό τοπωνύμιο: «Φερές ˃ Βελές ˃ Βελεστίνο», χωρίς να γνωρίζουμε επακριβώς πότε έγινε αυτή η αλλαγή[1]. Πάντως τον 12ο αιώνα καταγράφεται το Βελεστίνο κατά την Φραγκοκρατία μετά το 1204, όταν δίνεται η περιοχή Βελεστίνου στον γερμανικής καταγωγής ονομαστό ιππότη Βαρώνο Βερτόλδο του Κατσενελεμπόγκεν, που είναι γνωστός στα έγγραφα του ΙΓ΄ αιώνα, ως Βαρώνος του Βελεστίνου[2].
Δείγμα της ακμής του Βελεστίνου αποτελεί το γεγονός ότι το 1256 ήταν έδρα Επισκοπής. Μετά την κατάλυση της Φραγκοκρατίας σε υπόμνημα 15 Οκτωβρίου 1256 του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αρσενίου, αναφέρεται η επισκοπή Βελεστίνου και ο επίσκοπός της Μιχαήλ[3]. Γι’ αυτό και το 2003 η Εκκλησία της Ελλάδος επί Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου έδωσε τον τίτλο της πάλαι ποτέ διαλαμψάσης «Επισκοπής Βελεστίνου» στον αρχιμανδρίτη της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος κ. Δαμασκηνό Καζανάκη «Επίσκοπος Βελεστίνου»[4].
Το Βελεστίνο κατά την Οθωμανική κυριαρχία
Το Βελεστίνο, όπως και η Θεσσαλία γενικότερα, κατακτήθηκε το 1423 από τον Τουρχάν Βέη, στρατηγό του Σουλτάνου Μουράτ Β΄ και έτσι άρχισε η τεσσεράμισι αιώνων σκλαβιά. Οι κατακτητές Οθωμανοί εγκαταστάθηκαν στο έφορο μέρος του νοτιοανατολικού Βελεστίνου, όπου βρίσκονται οι μπαξέδες. Εκεί ήταν και το νεκροταφείο τους, του οποίου το τοπωνύμιο «Μνήματα» παραμένει μέχρι σήμερα. Οι Χριστιανοί εγκαταστάθηκαν στα υψώματα του βορειοδυτικού μέρους του Βελεστίνου, στο επονομαζόμενο Βαρούσι, εκτεινόμενο μέχρι τις υπώρειες του λόφου Μαλούκα, με ξεχωριστό νεκροταφείο, χρησιμοποιούμενο μέχρι και σήμερα από τους κατοίκους. Από τους Οθωμανούς το Βελεστίνο αποκαλούνταν ως «Jenihisar» και καταγράφεται σε σχετικούς χάρτες.
Σχετικά με την συμπεριφορά των Οθωμανών του Βελεστίνου αυτή χαρακτηρίζεται πολύ σκληρή από τον Ρήγα Βελεστινλή το 1797, όπως επίσης και από τον περιηγητή William Leake, ο οποιος είχε περάσει το 1809 από το Βελεστίνο [5].[6]
Από τον Βελεστίνο κατάγονταν ο λόγιος διδάσκαλος Νικόδημος Μαζαράκης Φεραίος[7], (1630-1782), ο οποίος δίδαξε στην Αθήνα, στο Καρπενήσι, στην Άρτα, στα Ιωάννινα και είχε γράψει και μια Γραμματική, της οποίας χειρόγραφα βρίσκονται στη Εθνική Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και της Ρουμανίας. Μάλιστα από επιστολές του μαθαίνουμε ότι έναν αιώνα πριν από τον Ρήγα Βελεστινλή, το 1675, στο Βελεστίνο λειτουργούσε ελληνικό Σχολείο.
Από το Βελεστίνο πέρασε και ο Σουηδός περιηγητής J.J. Björnståhl, ο οποίος σημείωνε το 1779 πως «οι άνθρωποι του χωριού μου είπαν, ότι στα παλαιότερα χρόνια οι Βενετοί είχαν υφαντουργείο και ότι το μέρος ονομαζότανε Κουτσούκ Βενετία, ή Μικρή Βενετία. Φαίνεται πως οι Βενετοί έμειναν εδώ την εποχή που εξουσίαζαν το Βόλο»[8]. Διατηρείται μέχρι σήμερα το τοπωνύμιο «Ταμπάχανας» κοντά στην Υπέρεια Κρήνη-Κεφαλόβρυσο και εκεί θα ήταν το υφαντουργείο.
Ο επαναστάτης και διαφωτιστής Ρήγας Βελεστινλή (1757-1798), ο οποίος παρέμεινε στη γενέτειρά του κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες της ζωής του, εκτός των άλλων έχει για πρώτη φορά απεικονίσει το Βελεστίνο το 1797 στη «Χάρτα της Ελλάδος». Στο τέταρτο φύλλο της, δίπλα στον τίτλο της και πάνω από το τοπογραφικό διάγραμμα των Αθηνών, τιμώντας κατ’ αυτόν τη γενέτειρά του, καταχώρισε το τοπογραφικό διάγραμμα με πολλά στοιχεία από τις αρχαιότητες και την εποχή του. Γι’ αυτό και θεωρείται ως ο πρώτος αρχαιολόγος του νεώτερου Ελληνισμού[9]. Παρέθεσε και αρχαία κείμενα, που μνημονεύουν την Υπέρεια Κρήνη και τις Φερές. Επί πλέον ο Ρήγας στα έργα του παρέθεσε και άλλα στοιχεία για την γενέτειρά του, όπως στο «Φυσικής απάνθισμα», Βιέννη 1790 και στο «Νέο Ανάχαρσις», Βιέννη 1797[10].
Δεύτερη και μάλιστα πανοραματική απεικόνιση του μεγαλύτερου μέρους του Βελεστίνου έγινε το 1806 από τον Ιταλό ζωγράφο περιηγητή SimonePomardi[11] (1760-1830), ο οποίος επί πλέον απεικόνισε σε χαλκογραφία την Υπέρεια Κρήνη (Κεφαλόβρυσο), όπως και ο έτερος συν-περιηγητής Edward Dodwellσε έγχρωμη χαλκογραφία[12]. Διακρίνονται εκτός των άλλων και τρεις μιναρέδες, οι οποίοι μετά την απελευθέρωση γκρεμίστηκαν, ενώ ο ευρισκόμενος στην Υπέρεια Κρήνη παρέμεινε μέχρι το 1926.
Ο γνωστός περιηγητής William Leake πέρασε από το Βελεστίνο το 1809 και στο έργο του έχει κάνει σχετική εκτενή περιγραφή του χώρου, των κατοίκων, και της Υπέρειας Κρήνης (Κεφαλόβρυσο). Σημειώνουμε ότι το Βελεστίνο καταστράφηκε το 1785 από τις επιδρομές των Τουρκαλβανών, οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από την Πελοπόννησο μετά τα Ορλωφικά και στη συνέχεια ρήμαζαν τις περιοχές της Στερεάς Ελλάδος και της Θεσσαλίας[13].
Ένας δάσκαλος στο Βουκουρέστι, καταγόμενος από το Βελεστίνο, το 1807 συγκαταλέγεται στου συνδρομητές σε βιβλίο Κωνσταντίνου Κούμα , «Ο ελογιμώτατος Λουκάς Νικολάου Βελεστινλής»[14].
Κατά την Επανάσταση του 1821 σημαντικό γεγονός υπήρξε η επίθεση των επαναστατών του Πηλίου εναντίον των Τούρκων του Βελεστίνου και η σύγκληση προς τιμήν του Ρήγα της συνέλευσής τους, που αποκλήθηκε «Βουλή Θετταλομαγνησίας, 11 Μαϊου 1821», με πρόεδρο τον Άνθιμο Γαζή και Γραμματέα τον Φίλιππο Ιωάννου τον μετέπειτα καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα Οθωμανικά όμως στρατεύματα από τη Λάρισα που κατέφθασαν, κατέστρεψαν το Βελεστίνο[15].
Από την εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας έχουν μέχρι σήμερα παραμείνει στο Βελεστίνο τα τοπωνύμια «Τσιφλίκι» και «Ταμπάχανας», όπως επίσης και υπολείμματα από το σύστημα ύδρευσης του Βελεστίνου του 17ο αιώνα, οι πήλινες σωλήνες μεταφοράς του νερού από την περιοχή Κράνοβο του Βελεστίνου με τις τρεις καμάρες σε χειμάρρους για τη υποστήριξη των υδροσωλήνων.
Το Βελεστίνο μετά την απελευθέρωσή του
Μετά την απόφαση της πρεσβευτικής συνδιάσκεψης της Κωνσταντινουπόλεως, 24 Μαϊου 1881, η Θεσσαλία ενσωματώθηκε στο Ελληνικό Κράτος. Κατά την γενομένη στη συνέχεια πρώτη απογραφή ο πληθυσμός ανέρχονταν σε 856 άτομα, ενώ ένα χρόνο πιο πριν, το 1880, οι Οθωμανοί ανέρχονταν σε περίπου χίλιους και οι Έλληνες σε εκατόν πενήντα. Ο πληθυσμός του Βελεστίνου τριπλασιάστηκε γρήγορα και στην απογραφή του 1889 ανήλθε σε 2389 κατοίκους[16].
Με την απελευθέρωση πραγματοποιείται μόνιμη εγκατάσταση των δίγλωσσων Βλάχων ποιμένων στην περιοχή του Αγίου Χαραλάμπους και ανάπτυξη της συνοικίας «Βλάχικα». Μέχρι τότε ως μόνιμη κατοικία είχαν το Περιβόλι και κατά το χειμώνα νοίκιαζαν τα σπίτια των Τούρκων του Βελεστίνου, που βρίσκονταν στο νοτιοανατολικό μέρος του Βελεστίνου[17]. [18]
Σημαντική ήταν η ανάπτυξη το 1882 των υδρομύλων και η δημιουργία του πρώτου στη χώρα εργοστασίου, συνδυάζοντας ατμοκίνηση και υδραυλική ενέργεια, παρασκευής αρίστων αλεύρων και όλων των ειδών μακαρονοποιϊας[19]. Επίσης, στο Βελεστίνο λειτούργησε Υποδιδασκαλείο για την κάλυψη των αναγκών σε δασκάλους της περιοχής της Θεσσαλίας[20]. Το 1888 αποφασίστηκε δια Βασιλικού Διατάγματος η ετήσια εμπορική πανήγυρις στο Βελεστίνο να γίνεται κατά την 8 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνου, που διατηρείται μέχρι σήμερα[21].
Στο Βελεστίνο διεξήχθησαν οι μόνες νικηφόρες μάχες κατά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμου του 1897. Τα ελληνικά στρατεύματα υπό την ηγεσία του συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Σμολένσκη τίμησαν τα ελληνικά όπλα. Ωστόσο ο πόλεμος είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα στο Βελεστίνο, στον οικιστικό ιστό, ιδιαίτερα εκεί όπου διεξήχθησαν οι πολεμικές επιχειρήσεις κατά τον Απρίλιο του 1897, καθώς και στο εργοστάσιο αλεύρων και ειδών μακαρανοποιϊας. Συγκινητική ήταν η ενέργεια του πατέρα του σκοτωθέντος λοχία Αντωνίου Γρηγοράκη, δικηγόρου, ο οποίος για την μνήμη του γιού του την επομένη χρονιά, το 1898, ανέγειρε αναμνηστική στήλη στο σημείο όπου σκοτώθηκε και έτσι δημιουργήθηκε στο Βελεστίνο το τοπωνύμιο «Γρηγοράκη»[22].
Το Βελεστίνο κατά τον 20ο αιώνα
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 εγκαθίστανται στο Βελεστίνο Μικρασιάτες, στους οποίους δόθηκαν σχετικά οικόπεδα σε συγκεκριμένο χώρο, καθιερώνοντας έτσι το νέο τοπωνύμιο «Συνοικισμός». Παράλληλα αναπτύσσεται και η νέα αλευροβιομηχανία των αδελφών Πάντου.
Δύο σημαντικά γεγονότα στιγμάτισαν την τοπική ιστορία του Βελεστίνου. Το ένα ήταν το κάψιμο της Αγοράς του Βελεστίνου το 1943 από τα στρατεύματα Κατοχής των Γερμανών[23]. Το άλλο ήταν ο καταστρεπτικός σεισμός της 8ης Μαρτίου 1957, κατά τον οποίο όλα τα κτίρια του Βελεστίνου γκρεμίστηκαν και ανοικοδομήθηκε όλη η κωμόπολη με νέο σχέδιο πόλεως. Πήρε το Βελεστίνο τη βάση της σύγχρονης μορφής του[24].
Σημαντικό ωστόσο ήταν το γεγονός της πετυχημένης προσπάθειας δημιουργία Γυμνασίου στο Βελεστίνο, το οποίο άρχισε να λειτουργεία από το σχολικό έτος 1952-53 ως Παράρτημα του 1ου Γυμνασίου Βόλου. Και από το Σχολικό έτος 1961-62 άρχισε να λειτουργεί ως αυτοτελές και πλήρες Γυμνάσιο Βελεστίνου, προσφέροντας την δευτεροβάθμια εκπαίδευση στους μαθητές του Βελεστίνου και της γύρω περιοχής και να καταστούν ικανοί στη συνέχεια να συνεχίσουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση των Πανεπιστημίων της χώρας[25].
Ένα άλλο θλιβερό γεγονός, που συνέβη στα τέλη του εικοστού αιώνα, ήταν η προοδευτική μείωση του νερού της Υπέρειας Κρήνης (Κεφαλόβρυσο) από την αυξανόμενη άντληση των υπόγειων νερών με τις γεωτρήσεις και την παράλογη χρήση για τα «αργύρια» των γεωργικών επιδοτήσεων. Έτσι το 1998, το επετειακό έτος των 200 χρόνων από το μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Βελεστινλή, χάθηκε και η τελευταία σταγόνα της, αποξηράθηκε το «ζωντανό» μνημείο από αναφέρεται από τους αρχαίους συγγραφείς[26].
Το Βελεστίνο σήμερα (2018)
Το Βελεστίνο παρουσιάζει έντονη εμπορική, γεωργική και κτηνοτροφική δραστηριότητα. Λειτουργούν Υποκαταστήματα Τραπεζών, Υποθηκοφυλάκειο, Αστυνομικό Τμήμα, Κέντρο Υγείας, Λύκειο, Γυμνάσιο, Επαγγελματικό Λύκειο, δύο Δημοτικά και δύο Νηπιαγωγεία. Είναι έδρα του Δήμου Ρήγα Φεραίου, ενός εκ των επτά το Νομού Μαγνησίας.
Επίσης, είναι έδρα της Αρχιερατικής Περιφέρειας Βελεστίνου και λειτουργούν τρεις ενοριακοί Ναοί, Αγίου Κωνσταντίνου, Κοιμήσεως της Θεοτόκου και Αγίου Αθανασίου, και υπάρχουν ακόμη οι ναοί Αγίου Χαραλάμπους και Αγίου Μηνά. Πρόσφατα ανεγέρθηκε από τον Σύλλογο Μικρασιατών και Ποντίων Βελεστίνου ο Ιερός Ναός του «Αγίου Βασιλείου».
Σημαντικό επιστημονικό και πολιτιστικό γεγονός για το Βελεστίνο και την γύρω περιοχή αποτελεί από το 1986 η διοργάνωση σε συνεργασία με τον Δήμο κάθε πέντε χρόνια του Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», από την ομώνυμη Επιστημονική Εταιρεία εδρεύουσα στην Αθήνα, με τη συμμετοχή επιστημόνων από την Ελλάδα και το Εξωτερικό και την αντίστοιχη έκδοση των Πρακτικών των έξι προηγούμενων Συνεδρίων με τίτλο «Υπέρεια». Το 2017 διοργανώθηκε το έβδομο σχετικό Συνέδριο με τη συμμετοχή 93 επιστημόνων.
Στο Βελεστίνο δραστηριοποιούνται οι παρακάτω πολιτιστικοί φορείς: Ορθόδοξος Χριστιανικός Σύλλογος «Αγιος Γεδεών» διαθέτοντας και σχετική Βιβλιοθήκη, Σύλλογος Περιβολιωτών Μαγνησίας, Σύλλογος Μικρασιατών και Ποντίων Βελεστίνου, Σύλλογος Φίλων Αρχαίου Θεάτρου Φερών, Σύλλογος Νεολαίας Βελεστίνου «Ενοδία», Σύλλογος Γυναικών Βελεστίνου «Υπέρεια Κρήνη», Πολιτιστικός Σύλλογος «Άγιος Αθανάσιος» και η Θεατρική Ομάδα «Αειράνη» του Δήμου Ρήγα Φεραίου με παρουσιάσεις 1-2 έργων ετησίως. Επίσης δραστηριοποιείται ο Αθλητικός Ποδοσφαιρικός Σύλλογος «Ρήγας Φεραίος»[27], που ιδρύθηκε το 1926, καθώς και ο Αθλητικός Σύλλογος του Ταικβοντό «Ωρίων».
Κατά την προσπάθεια δημιουργία του Μουσείου Γεωργικών Εργαλείων και Παραδοσιακής Τεχνολογίας στο Βελεστίνο συγκεντρώθηκαν πάνω από 2500 αντικείμενα, τα οποία τέθηκαν σε αποθηκευτικό χώρο και αναζητείται ένας εκθεσιακός χώρος ώστε να εκτεθούν με το σύγχρονο επιστημονικό μουσειολογικό τρόπο και να είναι επισκέψιμα στους επισκέπτες[28].
Μνημεία Βελεστίνου. Οι σπουδαίες αρχαιότητες των Φερών, που έχουν ανευρεθεί μέχρι σήμερα στο Βελεστίνο, βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείου του Βόλου και των Αθηνών. Στο Βελεστίνο μπορεί κανείς να επισκεφθεί τα αρχαία τείχη των Φερών, το ιερό του Θαυλίου Διός, τους Μυκηναϊκούς τάφους, το αποκαλυφθέν μνημείο στη Υπέρεια Κρήνη κ. ά. Έχει εκπονηθεί σχετικό Πρόγραμμα από την αρχαιολόγο Αργυρούλα Ιντζεσίλογλου με τίτλο «Ιστορικό και Αρχαιολογικό Πάρκο Βελεστίνου», με το οποίο αναδεικνύονται όλα τα μνημεία[29].
Για τη γενέτειρα του επαναστάτη και εθνεγέρτη Ρήγα Βελεστινλή αμέσως μετά την απελευθέρωση του 1881 έγιναν προσπάθειες να αναγερθεί στο Βελεστίνο σχετικό Μνημείο προς τιμήν του. Αρχικά τοποθετήθηκε στο χώρο όπου ήταν το «Σπίτι του Ρήγα» ένας μαρμαρένιος «Σταυρός», όπου από όλη την Ελλάδα προσέτρεχαν να αποτείσουν τον οφειλόμενο φόρο τιμής στον πρωτομάρτυρα της ελευθερίας. Αργότερα το 1926 με τις προσπάθειες του ποιητή Σπύρου Ματσούκα στήθηκε η Προτομή του Ρήγα και το 1980 ανεγέρθηκε τελικά ο ανδριάντας του[30].
Δύο μνημεία έχουν στηθεί σχετικά με τον πόλεμο του 1897. Στην ομώνυμη πλατεία του Βελεστίνου το 1991 από τον Σύλλογο Βελεστινιωτών Αθηνών στήθηκε το απέριττο «Μνημείο Σμολένσκη» προς τιμήν του συνταγματάρχη Κωνσταντίνου Σμολένσκη, που τίμησε τα ελληνικά όπλα στον άτυχο αυτό πόλεμο, και το «Μνημείο Γρηγοράκη», που έστησε ο πατέρας για τον θάνατο του γιού του, στο σημείο όπου θανατώθηκε. For help with online gaming check out netent slot
Στο Δήμο Ρήγα Φεραίου, εκτός από τα Άπαντα τα έργα του Ρήγα, που επανεκδόθηκαν από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα και το 2007 ακόμη και σε ψηφιακό δίσκο (CD-ROM) υπάρχει επί πλέον ένα από τα 54 καταγεγραμμένα πρωτότυπα αντίτυπα της θαυμάσιας δωδεκάφυλλης «Χάρτας της Ελλάδος», το οποίο εκτίθεται σε ένα ειδικά επισκέψιμο διαμορφωμένο χώρο[31].
Δρ. Δημήτριος Καραμπερόπουλος,
10 Απριλίου 2018
Καταχωρίστηκε στο λήμμα Βελεστίνο της ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
[1] Γεώργιος Ντελόπουλος, «Φεραί-Βελεστίνο-Βελεστινλής. Ετυμολογική επισκόπηση», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1990, σελ. 339-347.
[2] Απόστολος Παπαθανασίου, «Το Βελεστίνο κατά τη Φραγκικρατία», Υπέρεια, τόμ. 2, Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1994, σελ. 411-430.
[3] Απόστολος Παπαθανασίου, «Το Βελεστίνο κατά τη Φραγκοκρατία»,…, ό.π.
[4] Δημήτριος Καραμπερόπουλος (επιμ). Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Βελεστίνου κ. Δαμασκηνός. Τιμητική εκδήλωση, Αθήνα 2011.
[5] William Leake, Travels in Northern Greece, τόμ. 4, Άμστερνταμ 1967, 435-444. Νίτσα Κολιού, Τα Βελεστινιώτικα. Χρονικά του Δήμου Φερών, Β΄ εκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2001, σελ.14-18.
[6] Νίτσα Κολιού, Τα Βελεστινιώτικα. Χρονικά του Δήμου Φερών, Β΄ εκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2001, σελ.14-18.
[7] Χαρίτων Καρανάσιος, «Νέα στοιχεία για τον Φεραίο δάσκαλο Νικόδημο Μαζαράκη τον Θεττα΄’ό9 βάσει της αλληλογραφίας του», Υπέρεια, τόμ. 6, Πρακτικά ΣΤ΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2014, σελ. 351-370.
[8] J.J. Björnståhl,Το οδοιπορικό της Θεσσαλίας 1779, μετάφραση, προλεγόμενα, σημείωσες Μεσημβρινός, Τετράδια του Ρήγα, Θεσσαλονίκη 1979.
[9] Ευάγγελος Χ. Κακαβογιάννης, «Η ΄΄Επιπεδογραφία της Φεράς΄΄ του Ρήγα Βελεστινλή από άποψη αρχαιολογική», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1990, σελ.423-448.
[10] Δημ. Καραμπερόπουλος, «Το Βελεστίνο και η Θεσσαλία στο έργο του Ρήγα Βελεστινλή», Υπέρεια, τόμ. 3, Πρακτικά Γ΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2002, σελ. 713-738.
[11] Simone Pomardi, Viaggio nella Grecia fatto negli anni 1804, 1805 e 1806…, τόμ. .I-II, Ρώμη, Vincenzo Poggioli, 1820.
[12] Edward Dodwell, Views in Greece, London 1821.
[13] Δημήτριος Καραμπερόπουλος, «Καταστροφή του Βελεστινου στην εποχή του Ρήγα 1785», Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 72, 2017, σελ. 249-253.
[14] Κωνσταντίνος Κούμας, Σειρά στοιχειώδους των μαθηματικών και φυσικών πραγματειών, τομ. 8ος, Βιέννη 1807, σελ. 261.
[15] Δημήτριος Καραμπερόπουλος, «Βουλή Θετταλομαγνησίας» Βελεστίνο, 11 Μαϊου 1821, Η ανέγερση του Μνημείου το 2000 και το γκρέμισμά του 2008, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2009.
[16] Χάρης Μπαμπούνης, «Δημογραφικά Βελεστίνου (τ.δ. Φερών) 1881-1981», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Διεθνές Συνέδριο «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1990, σελ. 327-338.
[17] Σπυρίδων Λάμπρος, «Η πατρίς του Ρήγα», Νέος Ελληνομνήμων, τόμ. 15, 1921, σελ.63.
[18] Νίτσα Κολιού, Τα Βελεστινιώτικα. Χρονικά του Δήμου Φερών, Β΄ εκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2001, σελ.15.
[19] Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, «Υδροκίνητες βιοτεχνίες στο Βελεστίνο», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Διεθνές Συνέδριο «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1990, σελ. 161-325.
[20] Στέργιος Νασίκας, Τα σχολεία του Βελεστίνου μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλίας και το Υποδιδασκαλείο του», Υπέρεια, τόμ. 2, Πρακτικά Β΄ Διεθνές Συνέδριο «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1994, σελ.345-369.
[21] Βασιλεία Γιασιράνη, «Η εμποροπανήγυρη του Βελεστίνου 1885-1935 μέσα από τον τοπικό τύπο», Υπέρεια, τόμ. 6, Πρακτικά ΣΤ΄ Διεθνές Συνέδριο «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2014, σελ.307-322.
[22] Παναγιώτης Καμηλάκης, «Ο Μανιάτης εθελοντής στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και νεκρός της μάχης του Βελεστίνου Αντώνιος Π.Ξ. Γρηγοράκης και το μνημείο του», Υπέρεια, τόμ. 6, Πρακτικά ΣΤ΄ Διεθνές Συνέδριο «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2014, σελ.327-341.
[23] Βασίλης Κ. Καραμπερόπουλος, Μνήμες από την Κατοχή, Αθήνα 2009, σελ. 93-110.
[24] Αλέξανδρος Απ. Παπαγεωργίου, «Ο καταστρεπτικό σεισμός του 1957 στο Βελεστίνο. Συνοπτική αναφορά μετά πενήντα χρόνια», Υπέρεια, τόμ,.5, Πρακτικά Ε΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2010, σελ. 243-254.
[25] Μαργαρίτα Παπαϊωάννου, « Το χρονικό της ίδρυσης του Γυμνασίου Βελεστίνου. Επέτειος 50 χρόνων», Υπέρεια, τόμ. 4, Πρακτικά Δ΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2006, σελ. 435-442.
[26] Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Εισαγωγικά στον Νέον Ανάχαρσι του Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, 2009, σελ. 51-52.
[27] Βασίλης Κ. Καραμπερόπουλος, «Ρήγας Φεραίος», η Ομάδα με την Ιστορική διαδρομή 80 χρόνων, Αθήνα 2007, (σελ. 1-240).
[28] Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, «Η πολιτιστική και οικονομική δυναμική του Μουσείου Γεωργικών Εργαλείων και Παραδοσιακής Τεχνολογίας στο Βελεστίνο. Η χαμένη ευκαιρία δημιουργίας ενός μοναδικού οικομουσείου», Υπέρεια, τόμ.6, Πρακτικά ΣΤ΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2014, σελ. 595-612.
[29] Αργυρούλα Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, «Το Αρχαιολογικό-Ιστορικό Πάρκο Φερών-Βελεστίνου. Μια εφαρμόσιμη πρόταση», Υπέρεια, τόμ. 2, Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 1994, σελ. 39-60.
[30] Βασιλεία Γιασιράνη-Κυρίτση, «Προσπάθειες ανέγερσης ανδριάντα του Ρήγα στη γενέτειρά του, το Βελεστίνο», Υπέρεια, τόμ. 5, Πρακτικά Ε΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2010, σελ. 827-854.
[31] Δημήτριος Καραμπερόπουλος, «Τα Σωζόμενα πρωτότυπα αντίτυπα της Χάρτας της Ελλάδος του Ρήγα-Συμπλήρωση», Υπέρεια, τόμ. 6, Πρακτικά ΣΤ΄ Διεθνές Συνέδριο «Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας», Αθήνα 2014, σελ.891-895.
